Getuigenis Jacques: met Natuurpunt in mijn testament blijf ik me roeren

Een leven wijden aan natuurbescherming is niet de gemakkelijke keuze. Maar Jacques Van Ham is niet van het lijdzame soort. Een leven wijden aan natuurbescherming is ook: op de lange termijn kijken. Gelukkig is Jacques wel van het visionaire soort. Door zijn geliefkoosde – en felbevochten – Bosbeekvallei op te nemen in zijn testament, bijvoorbeeld. Een portret van een ware activist

Een verhaal van verwondering, verbijstering en voortzetting

In april dit jaar bracht de Nederlandse auteur Tommy Wieringa het essay Optimisme zonder hoop uit ter ere van de Maand van de Filosofie. In het licht van de klimaat- en biodiversiteitscrisis pleit hij daarin voor het loslaten van de hoop op beterschap. Niet vanuit pessimisme, maar juist vanuit optimisme. Hoop is een bedrieglijke drijfveer stelt Wieringa, want ze veronderstelt ‘een glanzende toekomst’. Terwijl voor onze planeet helaas geen toekomst meer is weggelegd zonder klimaatverandering of zonder de verdwijning van dieren, planten en hun leefgebied – allemaal zaken die nu al aan de gang zijn. Beter zal het dus niet worden voor toekomstige generaties. Als we daar ook niet meer op hopen, voorkomen we dat we cynisch worden. En net dan zijn we vrij om alsnog vooruit te gaan en ons te focussen op de natuurlijke rijkdom en schoonheid die er wel nog te redden valt.

Een interessante, zij het ontwrichtende gedachte-oefening, die vooral provoceert. En ons zo – terecht – met onze neus op de urgentie over de staat van de wereld drukt. Tussen haakjes: specifiek voor Vlaanderen becijferde Natuurpunt dat we nog 75% van onze biodiversiteit kunnen redden als we ruimte laten voor 30% beschermde natuur en daarnaast een basisnatuur- en milieukwaliteit kunnen garanderen.

Toch blijft er wat van Wieringa’s idee kleven aan hoe Jacques – zelf ook niet verlegen om een robbertje te filosoferen – op zijn 91ste naar de wereld kijkt. Ook hij is ongerust. Als natuurbeschermer met decennia staat van dienst kan hij evenmin zeggen dat hij nog echt hoop koestert op een ongerepte natuur zoals hij die ooit gekend heeft. Maar dat belet hem niet om alsnog strijdvaardig te blijven en iets na te laten dat voortzetting verdient. Hij zal zich tijdens ons gesprek soms uitlaten op het rauwe af. Maar altijd met een kern van mildheid, gevoed door een oprechte liefde voor de natuur. En iemand die in de eerste plaats vanuit oprechte liefde handelt, zonder per se te hopen op beterschap, daarin schuilt misschien wel de meest pure vorm van geëngageerd zijn.

Opgroeien in het ongerepte

JACQUES “Ik ben opgegroeid in Oud-Rekem, vlak bij het huidige Nationaal Park Hoge Kempen. We hebben altijd aan de Ziepbeek gewoond. Ik heb daar naar hartenlust kunnen vissen, wat ik later samen met mijn vader ook gedaan heb aan de Maas. Nog later ging ik met mijn neef de andere kant van het dorp verkennen. Zo kwam ik in het huidige Nationale Park terecht. Dat waren mijn eerste contacten met de natuur. Puur kinderplezier, maar voor mij heel intens en vormend.”

“De Maasstreek was toen nog ongerept. Later zijn er overal groeves voor grindwinning gebouwd. Gelukkig is daarvan alweer veel heringericht als natuur. Op bepaalde plekken, vooral aan de Nederlandse kant, is de Maas verbreed, met fraaie resultaten. Dat komt de waterberging ten goede, maar ook de omliggende natuur. Ook tussen onze eigen grindplassen vind je nu een aantal heel rijke watervogelgebieden. Alles bij elkaar hadden we het slechter kunnen treffen. Maar laat me duidelijk zijn: dat geldt vooral voor de Maasvallei.” Jacques zegt het op een manier die alvast weinig ruimte laat voor illusies. Voordat we daarop inhaken, maakt hij een sprong in de tijd om verder toe te lichten hoe hij als mens geboetseerd is.

Religiositeit en reflectie

“Op de middelbare school was ik nogal introvert. Dat kwam deels door mijn gezondheid – ik heb lang met astmatische bronchitis gesukkeld. Daardoor was ik kwetsbaarder en waarschijnlijk gevoeliger voor allerlei invloeden. Rond mijn 16de kreeg ik van een leerkracht twee boeken, omdat ik goede resultaten had behaald: Het oneindige kwelt me en Louteringsberg. Ik las die boeken en was geboeid door de manier waarop het monnikenleven werd beschreven. Daar lag de kiem voor mijn beslissing om na mijn humaniora binnen te treden in de Achelse Kluis, een trappistenklooster.”

“In het begin vond ik mijn kloostertijd geweldig. Dat veranderde toen bleek dat we niet vrij waren om te studeren los van ons strakke programma. We zaten in een keurslijf, terwijl ik al heimelijk de filosofische toer was opgegaan. Mijn geest was veel te levendig voor de sjablonen van het kloosterleven, dus ben ik na verloop van tijd weer uitgetreden. Maar, mijn religiositeit is wel intact gebleven los van de kerk. En mijn appreciatie voor de natuur is aangescherpt door de omgeving rond de Achelse Kluis. Het klooster lag op een domein van 240 hectare pure natuur. Daar kon ik bezinnen. Ik dacht: wat is dit wonderlijk allemaal.”

Of hij die nieuw verworven religiositeit ook aan de dag heeft kunnen leggen in zijn beleving van de natuur, pols ik. Jacques: “Ik vertel je nog een ander verhaal. Ik hou van roofvogels en die liefde is enorm gevoed anno 1979 in de Pyreneeën. Ik liep er door een gierenkloof en ik vond die natuur zo overweldigend dat ik mij een indringer voelde. Dieren zwaaiden daar duidelijk de plak en ik kon alleen maar toekijken naar de natuur die haar gang ging … Adembenemend.”

“Alles wat ik je tot nu verteld heb: het vissen in de beek, mijn tochten door het Nationaal Park, mijn kloostertijd in de natuur, de Spaanse gieren … Het heeft me tot reflectie aangespoord: ik leef vanuit verwondering. Dat is mijn drijfveer, mijn leidraad en mijn houvast in bange dagen.”

Ondoordacht toerisme

De verwondering stuwde Jacques in een volgende fase richting een eigenlijk engagement. Al werd dat engagement niet uitsluitend door verwondering gevormd. “Mijn toenmalige partner, Bernadette, was natuurgids. Op een dag gingen we naar een van haar lievelingsplekken in de Bosbeekvallei: we kwamen uiteindelijk uit op een lawine van chalets en weekendverblijven. Allemaal kostbare natuur die daarvoor moest wijken. Ik was boos. Ook die boosheid heeft mijn engagement aangewakkerd.”

“We hebben ons toen tot doel gesteld om de Bosbeekvallei in haar geheel te beschermen tegen ondoordacht toerisme. Daarvoor richtten we in 1979 de Bosbeekwerkgroep op, die na enkele jaren trouwens is opgegaan in Natuurreservaten vzw, een voorloper van Natuurpunt. Wat volgde was een gevecht om ruimtelijke ordening met de gemeentebesturen. Ik wist uiteindelijk een schepen van Maaseik te overtuigen om een milieustudie te laten betalen door de drie betrokken gemeenten en de provincie. Zo werd de waarde van de Bosbeekvallei wetenschappelijk vastgesteld. Op basis daarvan zijn de gemeentebesturen wel bijgedraaid.”

“Na enkele jaren had ik zoveel eruditie opgebouwd rond de Bosbeek dat de Limburgse Natuurkoepel me vroeg om op provinciaal niveau een werkgroep op te richten. Met de Limburgse bekenwerkgroep voerden we onder andere gesprekken met waterdiensten, lieten we ruimingen van beken op een natuurvriendelijke manier uitvoeren en legden we zelf vistrappen aan. Een tijdlang hebben we samengewerkt met de Universiteit Antwerpen om de structuur van de beken in het Maasbekken in kaart te brengen. Daarnaast gaf ik lezingen voor lokale natuurbeschermers. Dat heb ik allemaal gedaan tot 1995, toen ik met pensioen ging. Ik bleef nadien wel nog actief, maar geleidelijk aan minder intensief. Mijn laatste wapenfeit was in 2012, toen ik de uitbreiding van een camping probeerde te voorkomen. Helaas lukte dat niet. Sindsdien volg ik de evolutie van de Bosbeek nog wel op, maar vanop afstand.

Bescherm de kleintjes

“Intussen tonen studies aan dat de kwaliteit van de grote waterlopen aanzienlijk verbeterd is. Maar de kleintjes, dat is een ander verhaal. Terwijl die kleine beken vaak een toevluchtsoord zijn voor zeldzame planten en dieren. In de Bosbeekvallei beschermden we die beekjes angstvallig, omdat we vandaaruit de biodiversiteit van de Bosbeek zelf konden opkrikken. Om de grootste zekerheid te krijgen op permanente bescherming, kochten we stukken natuur aan. In het begin was dat uit eigen zak. Eind jaren 80 breidde de werkgroep uit en konden we systematischer aankopen. Onder andere biologen sloten zich aan. Landbouwers hielpen ons met begrazing. Uiteindelijk kregen we 250 hectare van de Bosbeekvallei in beheer. De werkgroep werd opgesplitst in drie afdelingen: in As, in Maasland-Noord en in Opglabbeek. Die laatste werkt rechtstreeks samen met het Nationaal Park Hoge Kempen.”

“250 hectare is natuurlijk te veel om allemaal optimaal te beheren. Gelukkig bestaat een deel van het gebied uit elzenbroekbos, dat je eigenlijk z’n gang kan laten gaan. Maar andere stukken moet je wel onderhouden en ontwikkelen. Daar deden we ons best voor, maar toch vraag ik mij af hoe representatief dat beheer was – en is – voor de gezondheid van het gebied in zijn geheel. Volgens experts behoort de Bosbeek samen met de Abeek en de Zwarte Beek tot de topbeken van Vlaanderen, maar volgens mij kan het beter …”

Het valt opnieuw op hoe Jacques niet zomaar op zijn lauweren kan rusten, ondanks de duidelijke verdiensten van zijn inspanningen en die van de mensen rond hem. Maar voor berusting blijkt hij simpelweg nog te geïnformeerd – en bijgevolg gealarmeerd – over de huidige staat van de wereld.

Opdracht van de geïnformeerde mens

“In deze fase van mijn leven vreet ik vooral lectuur. En dan bespeur ik toch een aantal dominante tendensen in onze samenleving die schadelijk zijn voor de natuur, nu en op de lange termijn. Ook bij het IPCC (in het Nederlands de ‘Intergouvernementele Werkgroep inzake Klimaatverandering’, een organisatie van de Verenigde Naties die de risico’s van de klimaatverandering evalueert, red.) is die opvatting gangbaar. Maar die geluiden worden afgezwakt in de gewone media. In de betere pers wordt wel op acute alertheid gewezen, maar veel mensen schermen zich daarvoor af. Daardoor is er een veel te klein draagvlak voor de politiek om verandering te introduceren.”

“Azijnpissers hebben geen wervend vermogen, dat begrijp ik. Maar van mij mag het harder, opdat mensen de urgentie van de klimaat- en biodiversiteitscrisis begrijpen. We zijn als mens uitgerust met een geweldig arsenaal aan middelen en cognitieve vermogens. Ook de natuur heeft een geweldig arsenaal aan middelen: ze draagt en voedt ons. En toch doen we de natuur verschrikkelijke dingen aan. Als geïnformeerde mens heb je dan de expliciete opdracht om in actie te schieten. Voor mijn levensvoltooiing is dat noodzakelijk.”

“Ik gun generaties na mij dat ze voldoende interessante natuur overhouden. Maar het zal alleszins een natuur zijn die armer is. Hoe die eruit zal zien, kunnen we nog niet echt inschatten. Ecologie is een jonge wetenschap. En op een of andere manier zal de wereld wel overeind blijven. Maar de mens, als ‘kroon op de schepping’, laat het vreselijk afweten.”

Geen pessimist

Zijn ontgoocheling mag dan hoop op beterschap voor onze natuur verhinderen, ze staat niet in de weg dat Jacques de Bosbeekvallei in zijn testament heeft opgenomen. Wat toch nieuwsgierig maakt naar zijn uiteindelijke motivatie daartoe. “Ik wil me blijven roeren. Dat wil ik ook aan de huidige natuurbeschermers meegeven: durf tegengas te geven. Voorkom dat we als natuurbeweging wegdeemsteren. Want dat lijkt de strategie van het huidige beleid: de rol van natuurbescherming minimaliseren, zodat die minder weegt op de besluitvorming.”

“Ik kan soms zo boos worden als ik bepaalde dingen zie … Maar ik zou andere mensen onrecht aandoen als ik echt een pessimist zou zijn. Dat ben ik niet. Ik wil het werk waar mijn vrienden en ik zoveel energie hebben ingestoken laten voortzetten. Uit respect voor al diegenen die aan zo’n mooi project hebben meegewerkt.”

Doe zoals Jacques

Wil jij Natuurpunt ook opnemen in je testament en de natuur zo blijvend beschermen? 

• Contacteer Joost Verbeke via 0477 20 47 27 of joost.verbeke@natuurpunt.be
• Vraag onze folder aan
• Of kom naar een infosessie